De titel van het boekje met deze boude stelling eindigt niet met een vraagteken. Een overtuigend bewijs echter levert de auteur, Julien Offray de la Mettrie (1709-1751) ook niet. “Zijn zoektocht verdient alle lof”, aldus schrijver Arnold Schalks. Hij haalde het onderwerp uit de vergetelheid, vertaalde het in 1748 verschenen boekje uit het Frans, voorzag het van commentaar en verduidelijkingen waardoor deze boeiende kwestie toegankelijk werd.
door Hans Schuurman
Julien Offray de la Mettrie werd in 1709 in Saint-Malo geboren, hij studeerde medicijnen en filosofie in Reims en Parijs. Uit onvrede over het niveau van de medische wetenschap in Frankrijk volgde hij van 1733 tot 1741 een postdoctorale studie bij Herman Boerhaave aan de universiteit Leiden. Terug in Frankrijk begon hij, geïnspireerd door zijn Leidse leermeester, aan de vertaling van diens medische teksten in de hoop daarmee de Franse geneeskunde te hervormen. Met anonieme of onder een pseudoniem geschreven teksten mengde hij zich in het wetenschappelijk discours. La Mettrie’s stellingname oogstte enige bijval in progressieve medische kringen, de gevestigde orde echter las zijn bespiegelingen met lede ogen. De katholieke kerk verketterde zijn ideeën, verbood zijn pamfletten en liet zijn in Leiden gedrukte geschriften verbranden.
Wat maakte La Mettrie’s boek zo omstreden? Volgens deze schrijver bevindt de kracht die de mens aandrijft zich niet in de ziel maar in het mechaniek van het lichaam. Hij trapte de gelovigen ongenadig op hún ziel, door van de mens een mens-machine te maken. Een sappige illustratie van deze mechanische theorie mag in deze boekbespreking niet ontbreken. Een collega van La Mettrie interviewde eens de echtgenoot van een vrouw, die net van een vijfling bevallen was en vroeg hem: ‘Waarom is het nou geen zesling geworden?’. “Aan het einde van ‘de daad’ gleed mijn voet uit”, antwoordde de jonge vader.
Instinct of verstand
La Mettrie zag veel overeenkomsten tussen plant, dier en mens. Niet zo gek trouwens, als je bedenkt dat toenmalig recent onderzoek had aangetoond dat de zoetwaterpoliep zowel plantaardige als dierlijke eigenschappen bezat. Dit plantaardig diertje of dierlijke plantje heeft handjes die haar voedsel naar de mond brengt en in haar maag verteert. En dierlijk instinct en menselijk verstand komen deels overeen, aldus La Mettrie. Alleen ontwikkelt het dier slechts dat deel van zijn intelligentie dat hij voor zijn voortbestaan nodig heeft.
Controversieel in zijn tijd had La Mettrie weinig vrienden, maar gelukkig wel één beschermheer: Frederik de Grote, koning van Pruisen, voor wie hij dokterde en die hem in staat stelde te publiceren.
Arnold Schalks voorzag elke bladzijde Franse tekst van een Nederlandse vertaling. Zijn uitwerking van voetnoten over La Mettrie’s tijdgenoten en wetenschappelijke bronnen, waaronder Boerhaave, Ruysch, Van Leeuwenhoek en Linnaeus, zijn op zich al wetenswaardig. Met de ontsluiting en de zeer leesbare toelichting op La Mettrie levert Schalks zelf een interessante kennisbijdrage.
‘De mens een plant’ van Julien Offray de la Mettrie, ISBN 978-90-5997-349-7, uitgeverij Primavera Pers Leiden, 56 blz, € 14,50.